قوله تعالى: و قال ربکم ادْعونی أسْتجبْ لکمْ مفسران را در این آیه سه قول است، قومى گفتند: دعا بمعنى عبادت است و استجابت بمعنى اثابت، اى اعبدونى و وحدونى اثبکم و اغفر لکم، لما عبر عن العبادة بالدعاء جعل الإثابة استجابة. مىگوید مرا پرستید و مرا معبود خود دانید یگانه تا شما را ثواب پرستش دهم نعیم باقى و ملک جاودانه. و خبر درست است که رسول خدا (ص) گفت.
«الدعاء هو العبادة» ثم قرأ «و قال ربکم ادعونى استجب لکم ان الذین یستکبرون عن عبادتى سیدخلون جهنم داخرین».
قومى گفتند: دعا اینجا بمعنى استغاثت است، اى استغیثونى فى الضراء اغثکم فریاد خواهید بمن بوقت گزند و درماندگى تا شما را فریاد رسم و از گزند رهایى دهم چنانک جایى دیگر فرمود: إذْ تسْتغیثون ربکمْ فاسْتجاب لکمْ.
قول سوم انست که دعا بمعنى سوال است و استجابت بمعنى اعطا، اى سلونى اعطکم میفرماید: سوال که کنید از من کنید، عطا که خواهید از من خواهید که جواد و مفضل منم، بخشنده فراخ بخش منم، اگر طاعت کنید قبول ور من، اگر سوال کنید عطا بر من، اگر گناه کنید عفو بر من، آب در جوى من، راحت در کوى من، طرب در طلب من، انس با وصال من، شادى بلقا و رضاى من مصطفى علیه لصلاة و السلام فرمود: «من لم یسئل الله یغضب علیه».
و قال صلى الله علیه و سلم: «اذا سألتم الله فسلوه ببطون اکفکم و لا تسئلوه بظهورها و اذا فرغتم فامسحوا بها وجوهکم و ما سئل الله شیئا احب الیه من ان یسئل العافیة».
و گفتهاند: دعا لفظى جامع است بیست خصلت از خصال حسنات در ضمن آن مجتمع، همچون معجونى ساخته از اخلاق متفرق، و آن عبادت است و اخلاص و حمد و شکر و ثنا و تهلیل و توحید و سوال و رغبت و رهبت و ندا و طلبت و مناجات و افتقار و خضوع و تذلل و ممکنت و استغاثة و استکانت و التجا، رب العالمین باین کلمات مختصر که فرمود: ادْعونی أسْتجبْ لکمْ ترا با این بیست خصلت مىخواند و ثواب آن بیست خصلت ترا میدهد، تا بدانى که این قرآن جوامع الکلم است. آن روز که این آیت فرو آمد: قال ربکم ادْعونی أسْتجبْ لکمْ صحابه رسول گفتند: لو نعلم اى ساعة و اى وقت ندعوه أ فی لیله ام فى نهاره کاشک مادانستیمى که کى او را خوانیم در کدام ساعت از ساعات شب و روز او را خوانیم، بروایتى دیگر گفتند: این ربنا أ قریب فنناجیه ام بعید فننادیه صحابه گفتند: یا رسول الله ما را مىفرماید تا او را خوانیم، نزدیک است بما تا بر از خوانیم یا دورست از ما تا بآواز خوانیم؟ بجواب ایشان این آیت آمد: و إذا سألک عبادی عنی فإنی قریب اى اخبرهم انى قریب من کل عبد اسمع دعاءه و احول بینه و بین قلبه و انا اقرب الیه من حبل الورید و انا اقرب الى القلب من ذى القلب الى قلبه، ثم قال: أجیب دعْوة الداع إذا دعان اى استجیب لکل عبد دعاه اذا دعانى بالشرط الذى شرطته علیه و قوله: فلْیسْتجیبوا لی یعنى فلیجیبونى فیما افترضت علیهم من الدعاء لى فالاستجابة من الله عز و جل إعطاء ما یسئل و من العبد الانقیاد و الطاعة.
قوله: إن الذین یسْتکْبرون عنْ عبادتی سیدْخلون جهنم داخرین قرأ ابن کثیر و ابو جعفر و ابو بکر: «سیدخلون» بضم الیاء و فتح الخاء. و قرأ الآخرون بفتح الیاء و ضم الخاء. «داخرین» اى صاغرین ذلیلین. قیل لسفیان: ادع الله، قال: ترک الذنوب هو الدعاء.
ثم ذکرهم النعم فقال: الله الذی جعل لکم اللیْل لتسْکنوا فیه اى لتستریحوا فیه من تعب النهار. و قیل: تخلو بنفسک فتحاسبها، و النهار مبْصرا اى مضیئا، یقال: ابصر النهار اذا أضاء، اى یبصر به المبصرون ممن یبغى الرزق و یسعى فى طلب المعاش.
إن الله لذو فضْل على الناس بخلق اللیل و النهار، و لکن أکْثر الناس لا یشْکرون ربهم فى نعمه. قال ابن هیصم: جعل اللیل مناسبا للسکون من الحرکة لان الحرکة على وجهین: حرکة طبع و حرکة اختیار، فحرکه الطبع من الحرارة و حرکة الاختیار من الخطرات المتتابعة بسبب الحواس، فخلق اللیل باردا لیسکن الحرکة مظلما لیسد الحواس.
ذلکم الله ربکمْ اى الله الذى جعل اللیل و النهار هو ربکم خالق کل شیْء «کل» هاهنا بمعنى البعض. و قیل: عام خص منه ما لا یدخل فى الخلق. لا إله إلا هو فأنى توْفکون اى تصرفون عن الحق؟
«کذلک» اى کما افکتم عن الحق مع قیام الدلائل کذلک یوْفک الذین کانوا بآیات الله یجْحدون.
الله الذی جعل لکم الْأرْض قرارا اى موضع استقرار تستقرون علیها و تمشون فیها، و السماء بناء سقفا مرفوعا فوقکم کالقبة، و صورکمْ فأحْسن صورکمْ صورة الانسان احسن الامور، لقوله تعالى: لقدْ خلقْنا الْإنْسان فی أحْسن تقْویم قال مقاتل اى خلقکم فاحسن خلقکم. و قال ابن عباس: خلق ابن آدم قائما معتدلا یأکل و یتناول بیده و غیر ابن آدم یتناول بفیه. و رزقکمْ من الطیبات اللذیذات الحلالات من غیر رزق الدواب و الطیر، اى جعل رزقکم اطیب. ثم دل على نفسه فقال: ذلکم الله ربکمْ اى الذى صنع هذه الاشیاء و انعم بهذا کله هو ربکم الذى یستوجب منکم العبادة، فتبارک الله رب الْعالمین.
هو الْحی لا إله إلا هو معنى الحى هو الفعال الدراک حتى ان من لا فعل له اصلا و لا ادراک فهو میت، و اقل درجات الادراک ان یشعر المدرک بنفسه فما لا یشعر بنفسه فهو الجماد المیت فالحى الکامل المطلق هو الله عز و جل فهو الذى یندرج جمیع المدرکات تحت ادراکه و جمیع الموجودات تحت فعله حتى لا یشذ عن علمه مدرک و لا عن فعله مفعول و کل ذلک لله تعالى فهو الحى المطلق و کل حى سواه فحیاته بقدر ادراکه و فعله. ثم قال: فادْعوه مخْلصین له الدین اى اخلصوا له دینکم و عبادتکم فانه لا یقبل من الدین الا ما اخلص له. الْحمْد لله رب الْعالمین قال الفراء: هو خبر و فیه اضمار الامر، مجازه: فادعوه و احمدوه. قال ابن عباس: من قال لا اله الا الله فلیقل على اثرها الحمد لله رب العالمین فذلک قوله عز و جل: فادْعوه مخْلصین له الدین الْحمْد لله رب الْعالمین.
قلْ إنی نهیت روى ان کفار قریش قالوا: یا محمد الا تنظر الى ملة ابیک عبد الله و ملة جدک عبد المطلب فتأخذ بها؟ فانزل الله عز و جل: قلْ إنی نهیت أنْ أعْبد الذین تدْعون منْ دون الله اى الاصنام لما جاءنی الْبینات منْ ربی اى القرآن و الوحى، و أمرْت أنْ أسْلم لرب الْعالمین اى استقیم له و اخضع و اخلص له التوحید.
هو الذی خلقکمْ منْ تراب اى خلق اصلکم من تراب یعنى آدم علیه السلام ثم منْ نطْفة اى ثم خلقکم من ماء الصلب یوضع فى الرحم، ثم منْ علقة اى یصیر النطفة دما جامدا ثم یخْرجکمْ طفْلا اى اطفالا. العرب توحد الجماعة کثیرا کالارض مع السماوات بمعنى الارضین و کالسمع مع الأبصار بمعنى الاسماع. ثم لتبْلغوا أشدکمْ اى منتهى شبابکم و قوتکم. یقال: اذا بلغ الانسان احدى و عشرین سنة دخل فى الاشد و ذلک حین اشتدت عظامه و قویت أعضاءه، ثم لتکونوا شیوخا اى تصیروا الى حالة الشیخوخة. یقال: اذا ظهر البیاض بالانسان فقد شاب و اذا دخل فى الهرم فقد شاخ، قال الشاعر.
فمن عاش شب و من شب شاب
و من شاب شاخ و من شاخ ماتا
روى ان ابا بکر قال: یا رسول الله قد شبت، فقال: «شیبتنى هود و اخوانها»
یعنى سورة هود. و کان الشیب برسول الله (ص) قلیلا. یقال کان شاب منه احدى و عشرون شعرة، و یقال: سبع عشرة شعرة. و قال انس: لم یکن فى رأسه و لحیته عشرون شعرة بیضاء.
و قال بعض الصحابة: ما شانه الله ببیضاء، و سئل آخر منهم فاشار الى عنفقته، یعنى کان البیاض فى عنفقته و انما اختلفوا لقلتها، یقال، کان اذا ادهن خفى شیبه.
و منْکمْ منْ یتوفى منْ قبْل اى من قبل ان یشیخ، و لتبْلغوا أجلا مسمى اى وقتا محدودا لا تجاوزونه یرید اجل الحیاة الى الموت. و قیل: الاجل المسمى یوم القیمة یعنى تتناسلون الى ذلک الاجل ثم ینقطع، و لعلکمْ تعْقلون اى ابقاکم لتتفکروا فیما لکم و علیکم و لکى تعقلوا توحید ربکم و قدرته.
هو الذی یحْیی و یمیت لا خالق للحیاة و الموت الا الله فلا محیى و لا ممیت الا الله، فإذا قضى أمْرا اى اذا اراد امرا کان فى علمه کونه فإنما یقول له کنْ فیکون مرة واحدة لا یثنى قوله مرتین. و قیل فیکون من غیر کلفة و عنآء.
أ لمْ تر إلى الذین یجادلون فی آیات الله یعنى القرآن لیس من عند الله. و قیل: انها نزلت فى القدریة. و قیل: نزلت فى المشرکین، أنى یصْرفون اى کیف یصرفون عن دین لحق ذکر الجدال مکرر فى السورة فى اربعة مواضع فجاز ان یکون فى اربعة اقوام او اربعة اصناف، و جاز ان یکون التکرار للتأکید.
الذین کذبوا بالْکتاب اى بالقرآن الذى انزلت علیک یا محمد، و بما أرْسلْنا به رسلنا اى بالدین الحق الذى ارسلنا به رسلنا و قیل: بما أرْسلْنا به رسلنا یعنى سنة النبى (ص) کان جبرئیل ینزل بهما جمیعا. و مثله قوله عز و جل: و لا تعْجلْ بالْقرْآن منْ قبْل أنْ یقْضى إلیْک وحْیه و قوله: فإذا قرأْناه فاتبعْ قرْآنه، ثم إن علیْنا بیانه.
فسوْف یعْلمون یعنى و بال فعلهم یوم القیمة.
إذ الْأغْلال فی أعْناقهمْ و السلاسل یعنى اذ الاغلال فى ایدیهم الى اعناقهم، کقوله: إنا جعلْنا فی أعْناقهمْ أغْلالا. قیل: «السلاسل» عطف على «الاغلال» و قیل: رفع بالابتداء و ما بعده خبره، و التقدیر: یسحبون بالسلاسل فى الحمیم ایشان را بر رویها در آب جوشان دوزخ میکشند.
ثم فی النار یسْجرون تسجر بهم جهنم عذاب دوزخیان انواع است: یکى از ان سلاسل است در دست زبانیه، زنجیرها آتشین که دوزخیان را بدان ببندند هر زنجیرى هفتاد گز هر گزى هفتاد حلقه، اگر یک حلقه آن بر کوههاى دنیا نهند چون ارزیز بگدازد، آن زنجیرها بدهن کافر فرو کنند و بزیرش بیرون کشند و بآن زنجیر ایشان را در حمیم کشند. حمیم آب گرم است جوشان، اگر یک قدح از ان بدریاهاى دنیا فرو ریزند همه زهر شود، قدحى از ان بدست کافر دهند هر چه بر روى وى پوست و گوشت و چشم و بینى بود همه اندران قدح افتد، اینست که رب العزة فرمود: یشْوی الْوجوه.
چون حمیم بشکم رسد هر چه اندر شکم بود بزیر بیرون شود، فذلک قوله: سقوا ماء حمیما فقطع أمْعاءهمْ و از ان حمیم بر سر ایشان مىریزند تا پوست و گوشت و پى و رگ ازیشان فروریزد استخوان بماند سوخته، ندا آید که: یا مالک جدد لهم العذاب فانى مجدد لهم الأبدان . گفتهاند که عاصیان مومنان را در دوزخ ده چیز نباشد روى ایشان سیاه نبود، چشم ایشان ازرق نبود، در گردن ایشان غل نبود، در دست ایشان زنجیر نبود، بر پاى ایشان بند نبود، گزیدن مار و کژدم نبود، حمیم و زقوم نبود، مقارنت دیو نبود، نومیدى نبود، جاوید فرقت و قطعت و لعنت نبود، چون حرارت و زبانه آتش بایشان رسد ندا آید که: «یا نار کفى عن وجوه من سجدنى فلا سبیل لک على مساجدهم».
«ثم قیل لهم» اى یقول لهم الخزنة و هم فى ذلک العذاب أیْن ما کنْتمْ تشْرکون منْ دون الله خازنان دوزخ ایشان را گویند: کجااند آن انبازان که مىگرفتید فرود از الله؟ ایشان دو گروه شوند، گروهى بگناه و کفر خویش معترف شوند. لقوله: فاعْترفوا بذنْبهمْ جواب دهند و گویند: «ضلوا عنا» اى فقدناهم و لا نراهم، یعنون عیسى و عزیرا و الملائکة. و گروهى انکار کنند گویند: لمْ نکنْ ندْعوا منْ قبْل شیْئا، همانست که جایى دیگر فرمود. ما کنا نعْمل منْ سوء و الله ربنا ما کنا مشْرکین. قال الحسین بن الفضل: بلْ لمْ نکنْ ندْعوا منْ قبْل شیْئا اى ضاعت عبادتنا لها فلم نکن نصنع شیئا، کما یقول من ضاع عمله: ما کنت اعمل شیئا. کذلک یضل الله الْکافرین عن الرشد و الایمان و عن طریق الجنة.
ذلکمْ بما کنْتمْ القول هاهنا مضمر، اى یقال لهم: ذلکم العذاب بما کنْتمْ تفْرحون اى تبطرون و تتکبرون فی الْأرْض بغیْر الْحق اى بالباطل، و بما کنْتمْ تمْرحون اى هذا جزاء فرحکم بتکذیب الانبیاء و اشراککم و کفرکم لنعم الله و استهزائکم بالمومنین. یقال: الفرح الشرک و المرح العدوان و قیل: فرحوا بما کان یصیب رسول الله (ص) و المومنین من المصائب. و قیل: فرحوا بغیر ما کان یجوز لهم الفرح به، قال الله عز و جل: قلْ بفضْل الله و برحْمته فبذلک فلْیفْرحوا.
ادْخلوا أبْواب جهنم اى یقال لهم ادخلوا الأبواب السبعة، خالدین فیها مقیمین لا تخرجون، فبئْس مثْوى الْمتکبرین عن الایمان بالله.
فاصْبرْ إن وعْد الله حق اى اصبر یا محمد على ما تلقاه من قومک من الاذى فان وعد الله فى الانتقام لک منهم حق، فإما نرینک یا محمد فى حیاتک بعْض الذی نعدهمْ من العذاب و هو القتل و الاسر، أوْ نتوفینک قبل ان نریک عذابهم فى الدنیا، فإلیْنا یرْجعون فى الآخرة فنجزیهم باعمالهم.
و لقدْ أرْسلْنا رسلا منْ قبْلک اى بعثنا الى الماضیة رسلا کما بعثناک الى قومک، منْهمْ منْ قصصْنا علیْک اى سمیناهم لک فانت تعرفهم، و منْهمْ منْ لمْ نقْصصْ علیْک اى لم نسمهم لک فصبروا على اذى القوم فتأس بهم و اصبر. ذهب بعض المفسرین الى ان الانبیاء معدودون و ان عددهم مائة الف و اربعة و عشرون الفا، و ذلک
فى خبر ابى ذر رضى الله عنه قال قلت: یا رسول الله کم الانبیاء؟ قال: «مائة الف و اربعة و عشرون الفا» قلت: یا رسول الله کم الرسل من ذلک؟ قال: «ثلاثمائة و ثلاثة عشر جم غفیر» قلت: کثیر طیب، قلت: من کان اولهم؟ قال: «آدم» قلت: یا رسول الله أ نبی مرسل؟ قال: «نعم خلقه الله عز و جل بیده و نفخ فیه من روحه» قال: «یا با ذر اربعة سریانیون: آدم و شیث و ادریس و نوح و اربعة من العرب: هود و شعیب و صالح و نبیک، یا با ذر اول انبیاء بنى اسرائیل موسى و آخرهم عیسى و اول الرسل آدم و آخرهم محمد».
و ذهب بعضهم الى ان عدد الانبیاء ثمانیة آلاف، و فى ذلک ما روى عن النبى (ص) قال: «بعثت على اثر ثمانیة آلاف نبى».
و ذهب بعضهم ان عددهم غیر معلوم و لا یجوز حصرهم بل یجب الایمان بجملتهم. و عن على (ع) قال: «بعث الله رسولا اسود لم یقصه فى القرآن».
و ما کان لرسول أنْ یأْتی بآیة إلا بإذْن الله اى بأمر الله و ارادته، فإذا جاء أمْر الله یعنى بالعذاب لهم و هو القتل ببدر قضی بالْحق اى اهلکوا بالحق، یعنى على استحقاق، و خسر هنالک الْمبْطلون اى الکافرون، و المبطل صاحب الباطل.
«الله الذی جعل لکم الْأنْعام» الانعام هاهنا الإبل خاصة، و فى قوله: و من الْأنْعام حمولة و فرْشا الإبل و البقر و الماعزة و الضائنة، لترْکبوا منْها اى بعضا منها، و منْها تأْکلون اى و تأکلون بعضا منها، اى منها ما یصلح للرکوب و منها ما یصلح للاکل، و لکمْ فیها منافع اى الالبان و الاوبار و الجلود، و لتبْلغوا علیْها حاجة فی صدورکمْ اى تحمل اثقالکم فى اسفارکم من بلد الى بلد و تستعملونها فى الزراعة و الدیاسة، و علیْها اى على الإبل فى البر و على الْفلْک فى البحر «تحملون» هذا کقوله عز و جل: و حملْناهمْ فی الْبر و الْبحْر.
یریکمْ آیاته اى دلائل قدرته،أی آیات الله تنْکرون انها لیس من عند الله، هذا کقوله: فبأی آلاء ربکما تکذبان.
ثم خوف کفار مکة مثل عذاب الامم الخالیة لیحذروا فلا یکذبوا محمدا (ص) فقال: أ فلمْ یسیروا فی الْأرْض فینْظروا کیْف کان عاقبة الذین منْ قبْلهمْ فیعتبروا بما یشاهدونه من آثار الامم الماضیة کانوا أکْثر من اهل مکة عددا و أشد قوة فى الأبدان و العدد و آثارا فی الْأرْض یعنى ما احدثوا من القصور و الأبنیة، فما أغْنى عنْهمْ ما کانوا یکْسبون اى ما کانوا یلدون و یبنون و یغرسون و یجمعون، هذا کقوله: ما أغْنى عنْه ماله و ما کسب اى و ما ولد و جمع.
فلما جاءتْهمْ رسلهمْ بالْبینات فرحوا بما عنْدهمْ من الْعلْم هذا کقوله: کل حزْب بما لدیْهمْ فرحون. و معنى العلم هاهنا الحیل کقول قارون: إنما أوتیته على علْم عنْدی. و قال مجاهد: هو قولهم: نحن نعلم ان لن نبعث و لن نعذب، سمى ذلک علما على ما یدعونه و یزعمونه و هو فى الحقیقة جهل. و قیل: فى الآیة تقدیم و تأخیر، تقدیره: فلما جاءتهم رسلهم بالبینات من العلم فرحوا بما عندهم و حاق بهمْ اى احاط بهم و لزمهم ما کانوا به یسْتهْزون اى جزاء فعلهم و قولهم.
فلما رأوْا بأْسنا اى عاینوا العذاب عند الموت، قالوا آمنا بالله وحْده و کفرْنا بما کنا به مشْرکین اى تبرأنا من الاصنام و مما کنا نعدل بالله.
فلمْ یک ینْفعهمْ إیمانهمْ اى تصدیقهم بالوحدانیة اضطرارا فلما رأوْا بأْسنا اى عذابنا یعنى لم یأتوا به فى الوقت المأمور به فلم ینفعهم ذلک، سنت الله نصب على المصدر، اى سن الله سنة بینهم و هى عذاب الکفار و عدم الانتفاع بالایمان وقت البأس. و قیل: سنة الله نصب على الاغراء، اى احذروا سنة الله التی قدْ خلتْ فی عباده انهم اذا عاینوا العذاب لم ینفعهم الایمان، هذا کقوله: فأنى لهمْ إذا جاءتْهمْ ذکْراهمْ. و خسر هنالک الْکافرون بذهاب الدارین. قال الزجاج: الکافر خاسر فى کل وقت و لکنه یتبین له خسرانه اذا رأى العذاب.